Ustawa o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej. Komentarz

Praktyczny komentarz do ustawy z 5.8.2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej (Dz.U. z 2015 r. poz. 1255), stanowi kompleksowe omówienie zagadnień z zakresu zasady udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej, a także zasady działania organów administracji publicznej w zakresie edukacji prawnej.

Zanim powstał projekt ustawy, pojawiały się głosy, że w Polsce brakuje kompleksowo uregulowanego systemu pomocy prawnej dla ubogich. Wprawdzie istnieje instytucja adwokata z urzędu, ale w dobie inflacji prawa i rozwoju nowych technologii, pomoc na etapie sądowym to często pomoc spóźniona. Zwłaszcza w przypadku najsłabszych i najbiedniejszych członków społeczeństwa polskiego.

Stąd też pojawił się projekt stworzenia systemu pomocy prawnej, który na etapie przedsądowym i pozasądowym zapewniałby profesjonalną pomoc prawną, przy czym rozwiązałby tak istotne – z perspektywy realizacji strategii rozwoju kraju do roku 2020 – problemy, jak:

1. Niedostateczna świadomość prawna obywateli oraz nierozwinięta a szeroko rozumiana kultura prawna – problem niskiej świadomości prawnej przykładowo ilustrują statystyki Rzecznika Praw Obywatelskich: "Duża liczba spraw, w których udzielono wnioskodawcom informacji o przysługujących im środkach działania wskazuje na niski stan świadomości prawnej. Jednocześnie świadczy o tym, że w dalszym ciągu nie funkcjonuje powszechny system pomocy prawnej i informacji prawnej".
2. Niepełna ochrona na etapie przedsądowym interesów prawnych osób najbardziej potrzebujących – Autorzy raportu "Korzystający i niekorzystający z poradnictwa prawnego i obywatelskiego" (Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012) wyodrębnili dwa główne typy beneficjentów pomocy prawnej: "nieśmiałych petentów" (osoby znajdujące się w bardzo trudnej, niekiedy nawet dramatycznej sytuacji nie tylko materialnej, ale także osobistej – w ich wypadku występował nie jeden problem prawny, ale cały splot problemów, połączonych i wzajemnie się warunkujących) i "świadomych klientów" (osoby traktujące pomoc jako mniej lub bardziej należną usługę, mające wyższe wymagania). Wydaje się, że to właśnie pierwsza z grup (tj. zwłaszcza osoby wykluczone lub zagrożone wykluczeniem społecznym) wymaga priorytetowego wsparcia, gdyż druga jest obecnie w stanie skorzystać z pomocy prawnej świadczonej m.in. przez instytucje publiczne lub organizacje pozarządowe.
3. Różnice regionalne w dostępności pomocy prawnej – co do zasady, szeroko rozumiane porady prawne są w Polsce najłatwiej dostępne w wielkich miastach niż w terenach mniej zaludnionych.

Publikacja ta pozwoli na zapoznanie się z:

• zakresem nieodpłatnej pomocy prawnej – sytuacją podmiotową (osoba uprawniona), realizacją zadania przez powiat, porozumieniem z gminami, udziałem organizacji pozarządowych; ponadto rozdział drugi zawiera przepisy dotyczące nieodpłatnej informacji prawnej, która ma przysługiwać każdej osobie fizycznej, niezależnie od jej statusu materialnego. W rozumieniu przepisu będzie ona polegać na poinformowaniu o obowiązujących aktach normatywnych regulujących przedstawiony problem prawny lub o sposobach uzyskania pomocy w jego rozwiązaniu. Co istotne, udzielanie nieodpłatnej informacji prawnej nie będzie związane z obowiązkiem podawania danych osobowych przez beneficjenta;
• zakresem działań edukacyjnych – dotyczy ona kształtowania świadomości prawnej społeczeństwa. Ma stworzyć warunki do podnoszenia kultury prawnej społeczeństwa, która obok stanowienia i stosowania prawa jest ważnym czynnikiem kształtującym ład społeczny;
• kwestią oceny wykonywanych zadań z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej oraz edukacji prawnej – obowiązek dokonywania corocznej oceny wykonywania zadań z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa nakłada się na Ministra Sprawiedliwości. Rozwiązanie to ma zapewniać monitorowanie funkcjonowania projektowanych instytucji i ewentualne ich dostosowywanie do zmieniających się warunków i potrzeb społecznych;
• finansowaniem nieodpłatnej pomocy prawnej – sposób finansowania nowych zadań publicznych, wprowadzanych przez ustawę, skonstruowano w postaci dwóch algorytmów, opartych na liczbie mieszkańców odpowiedniej jednostki podziału terytorialnego, oraz na kwocie bazowej. Jej wysokość corocznie określałby Minister Sprawiedliwości w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw budżetu.

System nieodpłatnej pomocy oraz nieodpłatnej informacji prawnej ma zatem doprowadzić do stworzenia mechanizmów umożliwiających dostęp do uzyskania porady prawnej przez osoby fizyczne, które z uwagi na swój status materialny lub sytuację życiową nie mają możliwości uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej, a wszystkim osobom fizycznym zagwarantować dostęp do informacji prawnej.

Autorami komentarza jest troje profesjonalnych prawników, dwóch adwokatów i radca prawny. Autorzy pisząc komentarz odwołali się do swojego doświadczenia uzyskanego w ramach udzielania pomocy prawnej.

Komentarz przeznaczony jest dla szerokiego kręgu odbiorców. Skierowany jest przede wszystkim do praktyków prawa: adwokatów, radców prawnych, sędziów, którym przyjdzie się zmierzyć w pracy zawodowej z tą tematyką. Będzie on użyteczny także dla studentów i absolwentów studiów prawniczych, aplikantów adwokackich, radcowskich oraz sądowych. Komentarz może być użyteczny także dla każdego zainteresowanego powyższą problematyką.