Chcąc nie chcąc? Intencjonalność działania w wyrażeniach języka polskiego

Podjęta w monografii problematyka – sprawa działań, ich intencjonalności (i związanej z nią odpowiedzialności), celów i skutków, wreszcie kwestie związane z ich komentowaniem – to od dawna jeden z ważnych tematów rozważań filozoficznych, co można uznać za refleks żywego zainteresowania, jakie przejawiają w tych kwestiach zwykli użytkownicy języka. Jest to również problematyka istotna dla semantyki. W warstwie szczegółowych analiz rozprawa przynosi nienaganną metodologicznie interpretację danych językowych i stanowi przykład wzorcowego zastosowania metod redukcjonistycznej semantyki strukturalnej stosującej naturalny metajęzyk semantyczny. Rozprawa nie tylko daje wgląd w strukturę treści kilkunastu jednostek języka. Ma również walor ogólniejszy. Analizy oparte są na przedstawionej klarownie wizji pola działań, wypracowanej w konfrontacji z pytaniami zasadniczymi o charakterze teoretycznym, przede wszystkim dotyczącymi spraw wiedzy „podmiotów robiących”. (…) Książka jest głosem w dyskusji prowadzonej w filozofii od stuleci, a lingwistyce od dziesięcioleci. Jest w lingwistyce głosem nowym, m.in. dlatego, że obie perspektywy – filozoficzna i lingwistyczna – są traktowane z powagą i uwagą, dzięki czemu lingwistyczny szczegół jest widziany nie tylko jako element spójnej teorii języka, ale został pokazany na tle refleksji uprawianej w filozofii działania i filozofii umysłu.
Fragment recenzji

Praca (…) jest wybitnym dziełem z zakresu współczesnej semantyki językoznawczej. Jest rozprawą teoretyczną i zarazem empiryczną. Świadczy o niezwykłej erudycji autorki. Z jednej strony, prezentuje ogromną literaturę (…) dotyczącą semantyki teoretycznej, filozofii działania, filozofii umysłu, logiki i składni (przede wszystkim języka polskiego), a także poważną dyskusję metodologiczną z poglądami wielu badaczy (w tym uczonych światowego formatu). Z drugiej strony, przedstawia głęboką i wnikliwą analizę składniową, semantyczną i pragmatyczną niemałego zasobu leksykalnego współczesnej polszczyzny.
Fragment recenzji

Spis treści

I. Wprowadzenie/ 13

1. Wykładniki intencjonalności / nieintencjonalności działania w języku polskim: luźny obrys klasy i wstępna propozycja uściślenia / 13

2. Struktura pracy/ 25

3. W metodzie siła (i… w metodzie słabość / 27
3.1. Opozycja i struktura jako inherentna własność języka czy twór czysto spekulatywny? Język i mówienie. Spór o metodę / 27
3.1.1. Wprowadzenie / 27
3.1.2. Opozycja i struktura / 29
3.1.3. Langue i parole / 37
3.1.4. Spór o metodę − poststrukturalizm / 39
3.1.5. Spór o metodę − semantyka kwantytatywna / 43
3.1.6. Spór o metodę − przykład / 47
3.1.7. Spór o metodę – podsumowanie / 54
3.2. Binarne jednostki języka: segmentalne i operacyjne. Systemowość języka / 57
3.2.1. Jednostki języka / 57
3.2.2. Wyznaczanie jednostek językowych. Jednostki segmentalne i operacyjne / 60
3.2.3. Systemowość języka / 63
3.3. Struktura predykatowo-argumentowa wyrażeń. Role semantyczne / 65
3.4. Struktura tematyczno-rematyczna zdań minimalnych / 69
3.4.1. Ogólna problematyka STR / 69
3.4.2. Hierarchiczna („szkatułkowa”) forma STR / 76
3.4.3. STR zdań minimalnych / 80
3.5. Definiowalność wyrażeń i struktura tematyczno-rematyczna formuł eksplikacyjnych / 81
3.6. Testy sprzecznościowe i ocena akceptowalności zdań / 85
3.6.1. Intuicja badacza w testach sprzecznościowych / 85
3.6.2. Ocena dewiacji semantycznej / 88
3.6.3. Test zgodności z kodem i mówienie serio / 90
3.6.4. Testy sprzecznościowe a uspójnianie zdań / 94
3.7. Powiedzenie, że_ i wyjście ku pragmatycznej interpretacji wypowiedzi / 98

II. Działanie i intencjonalność działania / 103

1. Kilka podstawowych wyjaśnień: robienie / zrobienie czegoś a czynność, działanie i inne nominalizacje w polu „robienia" / 105
1.1. Osobowe i nieosobowe podmioty robienia / 105
1.2. Czynności i działania, czyny i dzieła / 109

2. Zarys bibliograficzny i komentarze w kwestiach najpilniejszych (a później nie podejmowanych) / 114
2.1. Działania i „dziania się” w koncepcjach filozoficznych i lingwistycznych / 116
2.1.1. Wprowadzenie. Kauzalne teorie działania / 116
2.1.2. Wolność i chcenie / 120
2.1.3. Podmioty działań i związków kauzalnych / 124
2.1.3.1. Ktoś i coś / 124
2.1.3.2. Wiedza podmiotu robiącego / 126
2.1.3.3. Podmioty mówiące. Ktoś i osoba / 137
2.1.3.4. Podmioty działań − podsumowanie / 142
2.1.3.5. Podmioty w relacjach kauzalnych. Zarys argumentacji antykauzalnej / 145
2.1.4. Kauzalne ujęcia działania w komentarzu lingwistycznym / 149
2.1.5. Kauzalne vs. niekauzalne ujęcia działania / 154
2.1.6. Niekauzalne ujęcia działania − problem motywacji / 156
2.1.7. Problem motywacji w komentarzu lingwistycznym / 161
2.1.8. Niekauzalne teorie działania / 165
2.1.8.1. Krótki przegląd / 165
2.1.8.2. Próby przejaśniania działań / 170
2.1.9. Działania i „dziania się” w koncepcjach lingwistycznych / 173
2.1.9.1. Ujęcia kauzalne / 173
2.1.9.2. Stanowiska pośrednie / 176
2.1.9.3. Ujęcia nieredukcyjne / 179
2.2. Zrobienia podstawowe i niepodstawowe / 182
2.2.1. Zrobienia podstawowe i niepodstawowe w koncepcjach filozoficznych / 183
2.2.2. Typy działań w ujęciach lingwistycznych / 192
2.2.2.1. Klasyfikacje czasowników i ich kryteria / 192
2.2.2.2. Zrobić coś i zrobić coś z czymś / 197
2.3. Internalistyczne vs. eksternalistyczne teorie działania / 201
2.4. Społeczne teorie działania / 204
2.4.1. Teorie działań jako takich / 204
2.4.1.1. Uwagi o „społecznej anatomii działania” Katarzyny Paprzyckiej / 205
2.4.2. Teorie askrypcji działań / 212
2.4.2.1. Teorie deskryptywne vs. askryptywne / 212
2.4.2.2. „Społeczna anatomia działania” jako teoria deskryptywna czy askryptywna / 213
2.4.2.3. Z innych teorii askryptywnych / 218
2.5. Problem odpowiedzialności podmiotu (w niezbędnym skrócie) / 219
2.5.1. Typy odpowiedzialności w filozofii i języku / 221
2.5.2. Przypisywanie odpowiedzialności „bazowej” / 224
2.5.3. Intencja i odpowiedzialność / 230

3. Podsumowanie: robić coś z czymś i zrobić coś z czymś − perspektywa subiektywna i obiektywna działań / 232
3.1. Perspektywiczne ujęcie działań / 232
3.1.1. Podstawowe rozróżnienia / 232
3.1.2. Problem aspektu i zdań bezobiektowych. Istota agentywności subiektywnej i obiektywnej / 240
3.1.3. Perspektywa w interpretacji argumentów i modyfikatorów (zarys problematyki) / 246
3.1.3.1. Wprowadzenie / 246
3.1.3.2. Prymarne czytanie ekstensjonalne / 248
3.1.3.3. Czytanie ekstensjonalne i intensjonalne/ 249
3.1.3.4. Prymarne czytanie intensjonalne i rola nadawcy/ 252
3.1.4. Podsumowanie/ 254
3.2. Rekonesans bibliograficzny/. 256
3.2.1. Rozważania filozoficzne/ 256
3.2.2. Rozważania lingwistyczne/. 260
3.2.3. Perspektywa w lingwistyce kognitywnej/ 262
3.2.4. Zakończenie / 268

III. Orzekanie (nie)intencjonalności działania − problematyka ogólna / 269
1. Wykładniki intencjonalności / nieintencjonalności działania: dalsze uściślenia w klasie podstawowej / 269
1.1. Co zostanie poza klasą intencjonalną / 270
1.2. Co zostanie poza klasą nieintencjonalną / 271
1.3. Przypadek dyskusyjny: przez pomyłkę / przez omyłkę / pomyłkowo / omyłkowo / 274
1.4. Przypadek dyskusyjny: przez przypadek / przypadkiem / przypadkowo / 277
1.5. Wyrażenia predykatywne / 282
1.6. Co wejdzie do klasy podstawowych wykładników intencjonalności / nieintencjonalności / 285

2. Chcenie i gotowość działania / 289
2.1. Ktoś jest gotów coś zrobić / 290
2.2. Ktoś chce czegoś… / 294
2.2.1. Kontrowersje wokół właściwości chcieć / 294
2.2.2. Konflikty woli / 302
2.2.3. Argument względu / 305
2.2.4. Aplikacje argumentu względu / 309

3. Polaryzacja postaw / 314

4. Status składniowy wykładników (nie)intencjonalności / 315

5. SPA zdań minimalnych z wykładnikami (nie)intencjonalności / 318

6. STR zdań minimalnych z wykładnikami (nie)intencjonalności / 326

IV. Kto może tego nie chcieć? Subiektywne niechcący / chcąc nie chcąc i obiektywne (nie)umyślnie / (nie)naumyślnie / (nie)rozmyślnie / z rozmysłem / z premedytacją / 333

1. Niechcący – niechcąco/ 334
1.1. Łączliwość i podstawowe własności semantyczne niechcący / niechcąco / 334
1.1.1. Konstrukcje agentywne / 334
1.1.2. Konstrukcje nieagentywne / 338
1.2. Charakterystyka q / 345
1.3. Dalsza charakterystyka q / 349
1.4. Znaczenie niechcący i dalsze wyjaśnienia / 352
1.5. Wybór p i ocena X-a / 358
1.6. Plan przedmiotowy i plan wypowiedzi / 365

2. Chcąc nie chcąc / 372
2.1. Dwuznaczność zdań z chcąc nie chcąc / 372
2.2. Własności składniowe wyrażeń / 379
2.3. Chcąc nie chcąc obiektywne / 383
2.4. Chcąc nie chcąc subiektywne / 388
2.5. Komponent wartościujący/ 397
2.6. Czy potrzebne są dwie eksplikacje? / 399

3. Umyślnie – nieumyślnie / 402
3.1. Nieumyślnie / 402
3.1.1. Łączliwość, podstawowa semantyka i układ TR / 402
3.1.2. Niepożądaność q / 406
3.1.3. Eksplikacja i użycia wariantywne / 411
3.2. Umyślnie/ 422
3.2.1. Łączliwość i podstawowa semantyka/. 422
3.2.2. Komponent oceniający / 426
3.2.3. Specyfikacja q / 430
3.2.4. Eksplikacja i końcowe wyjaśnienia / 432

4. Naumyślnie – nienaumyślnie / 441
4.1. Naumyślnie / 441
4.2. Nienaumyślnie / 453

5. Z rozmysłem – rozmyślnie – nierozmyślnie – z premedytacją / 459
5.1. Z rozmysłem / 459
5.2. Rozmyślnie / 475
5.3. Nierozmyślnie / 489
5.4. Z premedytacją / 495

6. Podsumowanie / 507

V. Tło bibliograficzne (a w związku z tym kilka dodatkowych punktów podsumowujących) / 521

1. Modyfikacja czy predykacja / 521
2. Ile argumentów mają wykładniki (nie)intencjonalności? Jeszcze o statusie składniowym / 535
3. Faktywność, scopal effect i problem intensjonalności uzupełnienia / 544
4. Wykładniki (nie)intencjonalności w typologiach przysłówków (z pominięciem poziomu metatekstowego). Przysłówki „zorientowane na podmiot” i zjawisko passive sensitivity / 550
5. Korelacja własności semantyczno-składniowych i-wykładników. Chcenie i brak chcenia / 565
6. Pozycja w zdaniu. Wieloznaczność czy homonimia. Efekt zakresowy po raz wtóry / 576
7. Rola nadawcy i wartościowanie w i-wykładnikach. „Obwinianie” i „uniewinnianie” / „usprawiedliwianie” u Johna Austina / 584

8. Wartościowanie cd.: „problem Butlera” i „efekt Knobe’a” / 597
8.1. Problem Butlera / 603
8.2. Efekt Knobe’a / 608
8.3. Efekt Knobe’a w badaniu na materiale języka polskiego / 611
8.3.1. Komponent wartościujący / 613
8.3.2. Struktura pytania testowego. „Pomaganie” i „szkodzenie” / 617
8.3.3. Nieokreśloność odniesienia przysłówków / 620
8.3.4. Niejednoznaczność przysłówków / 622
8.3.5. Pytania z czasownikami / 628
8.4. Badania knobe’owskie – podsumowanie / 635

VI. Zakończenie / 641

ANEKS 1: PARAFRAZY ANALIZOWANYCH WYRAŻEŃ / 647
ANEKS 2: WYBRANE DEFINICJE SŁOWNIKOWE ANALIZOWANYCH WYRAŻEŃ WRAZ Z KRÓTKIMI KOMENTARZAMI / 653
LITERATURA CYTOWANA / 665
STRESZCZENIE / 703
SUMMARY / 715
SUPLEMENT IN SPE / 729
INDEKS NAZWISK / 731
INDEKS WYRAŻEŃ ZWIĄZANYCH Z INTENCJONALNOŚCIĄ (ANALIZOWANYCH I WAŻNIEJSZYCH WZMIANKOWANYCH) / 739